Witamina A – właściwości, na co pomaga i gdzie występuje?

Witamina A - najważniejsze informacje

Witamina A to określenie obejmujące all-trans retinol (inaczej retinol) i jego pochodne, a mianowicie:

• retinal,
• kwas retinolowy,
• octan, propionian i palmitynian retinolu (tzw. estry retinylu).

Aktywność biologiczną witaminy A w organizmie wykazują również określone substancje z grupy karotenoidów: alfa-karoten, beta-karoten i beta-kryptoksantyna. Te bioaktywne związki z grupy karotenoidów określane są mianem prowitaminy A, ponieważ są prekursorami witaminy A. Najsilniejszym z nich jest beta-karoten, który dostarczony wraz z produktami spożywczymi ulega przekształceniu w jelicie cienkim do retinalu, a następnie zredukowaniu do retinolu. Witamina A utrzymuje prawidłowy stan skóry, włosów i paznokci, jak również jest niezbędna w procesie widzenia oraz prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego i rozrodczego.

Witamina A – właściwości i rola w organizmie

Witamina A odgrywa ważną rolę w procesie widzenia. Wchodzi ona w skład rodopsyny (11-cis-retinal) – białka występującego w siatkówce oka, które odpowiada za percepcję wzrokową i przekazywanie sygnałów za pośrednictwem nerwu wzrokowego do mózgu. Witamina A wpływa również na prawidłowe funkcjonowanie błon komórkowych, w tym błon śluzowych worka spojówkowego i rogówki oka. Suplementacja witaminy A może nawet przyczyniać się do spowolnienia postępu zwyrodnienia siatkówki oka, co podkreśla jej znaczenie w procesie widzenia.

Witamina A jest kluczowa dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Bierze udział w procesie dojrzewania i różnicowania komórek układu immunologicznego, w tym limfocytów, monocytów i neutrofili. Witamina A sprawia, że komórki układu odpornościowego mają zdolność do rozpoznawania obecności różnego rodzaju obcych cząsteczek w organizmie, które następnie neutralizują i niszczą.

W organizmie witamina A wpływa również na produkcję komórek rozrodczych, embriogenezę (rozwój zarodka od momentu zapłodnienia do urodzenia) oraz harmonijny rozwój płodu. Witamina A ma ważne znaczenie dla rozwoju różnych tkanek i narządów, zwłaszcza oczu, uszu, płuc oraz serca.
Przeciwzapalne właściwości witaminy A są wykorzystywane w leczeniu trądziku pospolitego i innych zaburzeń skórnych. Witamina A wpływa na prawidłowe funkcjonowanie skóry, regulując proces złuszczania się martwych komórek naskórka oraz przyspieszając wymianę jej zewnętrznych warstw. Wykazano, że miejscowe stosowanie witaminy A skutecznie redukuje zmarszczki, odpowiednio nawilża skórę i pomaga zachować młody wygląd skóry.

Dzięki właściwościom antyoksydacyjnym witamina A, podobnie jak witamina C chroni komórki przed szkodliwym działaniem reaktywnych form tlenu i może zapobiegać rozwojowi nowotworów oraz innych chorób o podłożu wolnorodnikowym. Badania obserwacyjne przeprowadzone w Ameryce Północnej i Azji wykazały, że wysokie spożycie produktów bogatych w witaminę A lub suplementów diety zmniejsza ryzyko rozwoju nowotworów, głównie raka piersi i raka jajnika u kobiet. Beta-karoten zmniejsza ponadto wrażliwość skóry na promieniowanie UV, zapobiegając w ten sposób uszkodzeniom i przebarwieniom skóry wynikającym z długotrwałego opalania na słońcu.

Witamina A bierze również udział w metabolizmie żelaza, zwiększa jego przyswajanie i może łagodzić objawy niedokrwistości z niedoboru żelaza. Najbogatsze źródła witaminy A powinny być zatem regularnie włączane do diety pacjentów ze stwierdzoną anemią z niedoboru żelaza, aby wykorzystać te korzystne właściwości witaminy A.

Na co pomaga witamina A?

Suplementacja witaminy A jest najczęściej zalecana w sytuacji stwierdzenia niedoboru oraz w okresach zwiększonego zapotrzebowania komórek organizmu na tę witaminę o właściwościach antyoksydacyjnych. Witamina A może być zatem szczególnie przydatna w poniższych stanach i sytuacjach:

• przewlekłe choroby przewodu pokarmowego przebiegające z zespołem złego wchłaniania,
• długotrwały stres,
• infekcje (np. wirusem odry),
• przewlekłe choroby zapalne,
• trądzik pospolity,
• łuszczyca,
• mukowiscydoza,
• stosowanie diety zawierającej bardzo małe ilości tłuszczu.

W czym jest witamina A?

Najbogatsze źródła witaminy A (retinolu i jego pochodnych) to produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak podroby (szczególnie wątroba), masło, sery podpuszczkowe dojrzewające, jaja oraz niektóre ryby. Najlepsze źródła witaminy A w postaci beta-karotenu to głównie w produkty pochodzenia roślinnego, zwłaszcza ciemnozielone warzywa liściaste oraz żółto-pomarańczowe warzywa i owoce.

Witamina A w produktach pochodzenia zwierzęcego

Zawartość witaminy A (wyrażonej jako ekwiwalent retinolu) w produktach spożywczych pochodzenia zwierzęcego w przeliczeniu na 100 g produktu:

• Tran – 30000 µg
• Wątroba cielęca – 21 926 µg,
• Wątroba wołowa – 14 400 µg,
• Wątroba wieprzowa – 13 000 µg,
• Masło – 814 µg,
• Margaryny – 600–900 µg,
• Ser Rokpol, pełnotłusty – 521 µg,
• Ser kozi twardy – 485 µg,
• Tuńczyk w wodzie – 370 µg,
• Ser Cheddar – 335 µg,
• Ser Gouda, tłusty – 276 µg,
• Jaja kurze całe – 272 µg,
• Ser Edamski, tłusty – 269 µg,
• Makrela – 252 µg

Witamina A w produktach pochodzenia roślinnego

Zawartość witaminy A (beta-karotenu) w żywności pochodzenia roślinnego (w przeliczeniu na 100 g części jadalnych produktu):

• Marchew – 9938 µg,
• Natka pietruszki – 5410 µg,
• Jarmuż – 5350 µg,
• Szpinak – 4243 µg,
• Burak liściowy (boćwina) – 4020 µg,
• Szczaw – 3848 µg,
• Szczypiorek – 3400 µg,
• Papryka czerwona – 3165 µg,
• Dynia – 2974 µg,
• Koper ogrodowy – 2100 µg,
• Cykoria – 1586 µg,
• Morele – 1523 µg.

Niedobór witaminy A

Niedobór witaminy A występuje głównie w krajach rozwijających się z uwagi na ograniczoną dostępność produktów spożywczych bogatych w witaminę A oraz beta-karoten. Jej niedobór najczęściej obserwuje się u dzieci w wieku przedszkolnym oraz kobiet w ciąży. Na niedobór witaminy A narażone są zwłaszcza dzieci urodzone przedwcześnie, które nie mają dostatecznych zapasów witaminy A po urodzeniu. Niedobór witaminy A stwierdza się również u pacjentów z mukowiscydozą oraz zaburzeniami czynności trzustki, u których dochodzi do jej niedoboru z powodu złego wchłaniania tłuszczu.

Objawy niedoboru witaminy A

Do najczęstszych objawów niedoboru witaminy A zalicza się:

• zaburzenia widzenia (np. ślepota zmierzchowa),
• zespół suchego oka,
• suchość spojówek,
• obniżenie odporności na infekcje bakteryjne i wirusowe,
• nadmierne rogowacenie i łuszczenie naskórka,
• zahamowanie wzrostu i rozwoju młodego organizmu.

Ważne

Badanie przeprowadzone na ponad 1000 dzieci w Indonezji wykazało, że te z niedoborem witaminy A, które przyjmowały suplementy zawierające 10 3000 IUtej witaminy przez 4 miesiące urosły o 0,39 cm więcej niż dzieci, które przyjmowały placebo (Hadi et. al, 2000).

Skutki niedoboru witaminy A w organizmie

Przewlekły niedobór witaminy A powoduje zaburzenia widzenia, osłabienie układu odpornościowego oraz nadmierną suchość skóry i suchość spojówek. Jej niedobór u wcześniaków zwiększa ryzyko rozwoju chorób oczu, płuc i przewodu pokarmowego u wcześniaków. Inne skutki niedoboru witaminy A obejmują zahamowanie wzrostu i rozwoju młodego organizmu oraz zaburzenia budowy, funkcjonowania i wyglądu skóry. Niedobór witaminy A powoduje również zwiększone ryzyko wystąpienia trądziku pospolitego oraz nadwrażliwość skóry na promieniowanie UV.

Nadmiar witaminy A

Nadmiar witaminy A może mieć działanie toksyczne i teratogenne, czyli uszkadzające płód. Jej nadmiar jest wynikiem zbyt dużego spożycia retinolu i jego pochodnych (np. palmitynian retinolu), głównie poprzez nieodpowiednie stosowanie leków i/lub suplementów diety. Literatura fachowa donosi, iż nadmiar witaminy A może zwiększać ryzyko rozwoju niektórych nowotworów (zwłaszcza raka prostaty).

Najczęstsze objawy przedawkowania witaminy A to:

• powiększenie wątroby,
• nadmierna pobudliwość,
• bóle głowy,
• osłabienie,
• zmiany skórne,
• wypadanie włosów,
• łamliwość włosów,
• obniżenie gęstości mineralnej kości.

Nadmiar witaminy A w postaci beta-karotenu zwykle nie wywiera szkodliwego wpływu na organizm człowieka. Jej nadmiar w tej formie powoduje jedynie żółtopomarańczowe zabarwienie skóry, które które ustępuje po zaprzestaniu spożywania dużych ilości beta-karotenu. Sugeruje się jednak, że suplementacja beta-karotenu lub beta-karotenu i palmitynian retinolu w dawkach powyżej 20 mg na dobę może zwiększać ryzyko rozwoju niektórych nowotworów (zwłaszcza raka płuc) oraz chorób sercowo-naczyniowych u byłych i obecnych palaczy papierosów.

Dzienne zapotrzebowanie na witaminę A

Oto polskie normy żywienia na witaminę A (μg równoważnika retinolu) na poziomie średniego zalecanego dziennego spożycia (RDA):

• Dzieci w wieku 1–3 lat: 400 μg
• Dzieci w wieku 4–6 lat: 450 μg
• Dzieci w wieku 7–9 lat: 500 μg
• Dzieci w wieku 10-12 lat: 600 μg
• Dziewczęta w wieku 13-18 lat: 700 μg
• Dorośli mężczyźni: 900 µg
• Dorosłe kobiety: 700 µg
• Kobiet w ciąży < 19 lat: 750 μg
• Kobiety w ciąży ≥ 19 lat: 770 μg
• Chłopcy w wieku 13-18 lat oraz mężczyźni ≥ 19 lat: 900 μg
• Kobiety karmiące piersią < 19 lat: 1200 μg
• Kobiety karmiące piersią ≥ 19 lat: 1300 μg

Suplementacja witaminy A

Suplementację witaminy A najczęściej wprowadza się u:

• u dzieci urodzonych przedwcześnie,
• chorych na mukowiscydozę,
• pacjentów z przewlekłymi chorobami przewodu pokarmowego (np. zewnątrzwydzielniczą niewydolnością trzustki, celiakią, chorobą Leśniowskiego-Crohna),
• pacjentów z chorobami zakaźnymi,
• pacjentów z trądzikiem pospolitym, łuszczycą i innymi chorobami skóry,
• osób uzależnionych i nadużywających alkohol.

Aby ocenić poziom witaminy A w organizmie należy wykonać badanie stężenia retinolu we krwi. Niedobór witaminy A stwierdza się, gdy stężenie retinolu we krwi jest niższe niż 0,70 µmol/l lub 20 µg/dl. Nadmiar witaminy A jest magazynowany w wątrobie oraz tkance tłuszczowej.

Ważne

Symptomy toksycznego działania witaminy A są związane z długotrwałym przyjmowaniem bardzo wysokich dawek przekraczających 10-krotność zalecanych dziennych dawek, czyli 8000-10000 µg.

Witamina A w kosmetykach

Retinoidy, czyli pochodne witaminy A znajdują szerokie zastosowanie w kosmetologii. Pochodne witaminy A:

• regulują wzrost tkanki nabłonkowej,
• zmniejszają aktywność gruczołów łojowych,
• hamują wydzielanie sebum,
• przyspieszają złuszczanie martwych komórek naskórka,
• uelastyczniają skórę,
• skutecznie opóźniają procesy starzenia.

Z tego względu kremy zawierające pochodne witaminy A są wykorzystywane w leczeniu trądziku, łuszczycy i nadmiernej suchości skóry oraz innych chorobach skóry, włosów i paznokci.

Na co pomagają kremy i maści z witaminą A?

Kremy i maści z witaminą A pomagają w codziennej pielęgnacji skóry dojrzałej, suchej oraz w łuszczycy, rogowacenia skóry i trądziku. Podczas stosowania kosmetyków zawierających retinoidy należy zachować szczególną ostrożność, ponieważ wykazują one silne działanie na skórę i ich niewłaściwe stosowanie może powodować „wysyp”, zaczerwienienie i podrażnienie, świąd i suchość skóry oraz nadwrażliwość na promieniowanie słoneczne. Przed zastosowaniem retinolu na skórę warto skonsultować się z kosmetologiem.