Probiotyki – czym są, na co pomagają i jakie stosować?

Probiotyk – co to jest?

Zgodnie z aktualną definicją WHO (World Health Organization) i FAO (Food and Agricultural Organization) probiotyki to żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiedniej ilości wywierają korzystny wpływ na zdrowie gospodarza.

Preparaty probiotyczne pomagają zachować równowagę mikrobioty jelitowej poprzez utrzymanie odpowiedniej ilości fizjologicznych bakterii uczestniczących w procesach:

• trawienia,
• metabolizmu,
• odpowiedzi immunologicznej,
• utrudniania kolonizacji przez bakterie chorobotwórcze.

Liczne badania sugerują ich udział nie tylko w pracy przewodu pokarmowego, ale także rozwoju chorób cywilizacyjnych, autoimmunologicznych i zaburzeń psychicznych.

Probiotyki, prebiotyki, synbiotyki, eubiotyki – czym się różnią?

Preparaty wpływające na mikrobiotę jelitową to nie tylko probiotyki. Czym się różnią poszczególne produkty?

• probiotyki – żywe mikroorganizmy wykazujące korzystny wpływ na zdrowie
• prebiotyki – „pokarm” wykorzystywany przez dobroczynne bakterie w jelitach
• synbiotyki – połączenie probiotyku i prebiotyku, żywe bakterie dostarczane razem ze składnikami wspierającymi ich rozwój
• eubiotyki – działające miejscowo antybiotyki, które eliminują szkodliwe bakterie jednocześnie wzmacniając szczepy probiotyczne
• postbiotyki – substancje aktywne produkowane przez bakterie probiotyczne

Popularne są także psychobiotyki, czyli bakterie probiotyczne, które spożyte w odpowiedniej ilości wpływają w pozytywny sposób na oś mózgowo-jelitową.

Rodzaje szczepów probiotycznych i zastosowanie

Szacuje się, że łącznie w skład mikrobioty jelitowej może wchodzić nawet 1000 gatunków bakterii, spośród których w probiotykach najczęściej wykorzystywane są bakterie kwasu mlekowego z rodzajów Lactobacillus i Bifidobacterium oraz drożdże Saccharomyces bouldarii. Wbrew popularnemu mitowi mówiącemu, że bakterie jelitowe przewyższają 10-krotnie liczbę komórek budujących nasz organizm, aktualne doniesienia wskazują na dużo bardziej wyrównane proporcje wynoszące ok. 1,3:1.

Lactobacillus

Do jednych z najczęściej stosowanych probiotyków należą bakterie z rodzaju Lactobacillus, znane także jako bakterie kwasu mlekowego, które wykazują zdolność do przekształcania cukrów (a w szczególności laktozy) w kwas mlekowy. Odgrywają w ten sposób ważną rolę w utrzymaniu odpowiedniego pH w obrębie przewodu pokarmowego, wspierającego procesy trawienne oraz ograniczającego rozwój chorobotwórczych bakterii.

Do najważniejszych szczepów probiotycznych z rodzaju Lactobacillus należą:

• Lactobacillus rhamnosus GG – wspomaga leczenie ostrych biegunek infekcyjnych, zapobiega biegunkom poantybiotykowym, podróżnym i występującym w przebiegu zakażenia Clostridium difficile;
• Lactobacillus acidophilus La1 – wytwarza substancje przeciwbakteryjne ograniczające wzrost Helicobacter pylori;
• Lactobacillus plantarum 229v – działa przeciwzapalnie i łagodzi objawy zespołu jelita drażliwego (IBS), poprawia wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego
• Lactobacillus reuteri DSM 17938 – łagodzi kolki u niemowląt karmionych piersią, biegunki towarzyszące antybiotykoterapii;
• Lactobacillus paracasei CNCM I-1572 – dzięki swojej wyjątkowej budowie bez uszkodzeń dociera do okrężnicy (jelita grubego), gdzie wspomaga wzrost innych bytujących w niej korzystnych bakterii; może być stosowana w zespole rozrostu mikrobioty w jelicie cienkim (SIBO).

Bifidobacterium

Bakterie z rodzaju Bifidobacterium dominują w mikroflorze jelitowej noworodków karmionych piersią i pełnią znaczącą rolę w dojrzewaniu układu odpornościowego niemowląt. Dzięki dwutorowemu mechanizmowi działania – uczestniczą nie tylko w produkcji kwasu mlekowego, ale także kwasu octowego – wykazują też wyższą skuteczność w ograniczaniu rozwoju szkodliwych bakterii niż szczepy z rodzaju Lactobacillus.

Do przykładowych szczepów bakterii probiotycznych Bifidobacterium należą:

• Bifidobacterium bifidum Bb-12 – wspomaga regenerację flory jelitowej po antybiotykoterapii oraz zapobiega biegunkom w trakcie jej stosowania, wspiera pracę układu odpornościowego;
• Bifidobacterium longum BB536 – reguluje układ odpornościowy, zmniejszając reakcje alergiczne, łagodzi katar sienny, reguluje pracę jelit, ograniczając biegunki i zaparcia;
• Bifidobacterium infantis 35624 – zalecany w profilaktyce i leczeniu chorób zapalnych jelit, zapobiega martwiczemu zapaleniu jelit u noworodków oraz łagodzi objawy IBS i wrzodziejącego zapalenia jelita grubego;
• Bifidobacterium breve B-3 – wspomaga metabolizm tłuszczów, pomagając utrzymać prawidłową masę ciała oraz ograniczając odkładanie się tłuszczu w organizmie.

Saccharomycces

Przedstawiciele rodzaju Saccharomyces stanowią wyjątek na tle pozostałych – nie są to bakterie, a korzystne dla naszego organizmu drożdże probiotyczne. Dzięki swojemu szczególnemu pochodzeniu są one odporne na działanie antybiotyków, dzięki czemu świetnie sprawdzają się jako wsparcie mikrobioty jelitowej w trakcie antybiotykoterapii. Najczęściej stosowanym i najlepiej przebadanym gatunkiem z tego rodzaju jest Saccharomyces boulardii, wykorzystywany w:

• leczeniu i profilaktyce biegunek (poantybiotykowych, podróżnych),
• odbudowie mikroflory jelitowej,
• leczeniu chorób jelit takich jak choroba Leśniewskiego-Crohna,
• regulacji pracy układu odpornościowego.

Escherichia

Bakterie Escherichia coli przez wielu kojarzone są jako patogeny odpowiedzialne za zakażenia układu pokarmowego, infekcje dróg moczowych, zapalenia płuc, szpitalne sepsy. Nie każdy szczep E. coli jest jednak szkodliwy – bytujące w jelitach szczepy probiotyczne, takie jak Escherichia coli Nissle 1917 mogą wywierać korzystny wpływ na nasz organizm i są stosowane m.in. w leczeniu i profilaktyce chorób zapalnych jelit.

Szczepy bakterii probiotycznych a szczepozależność

Jak pokazuje przykład E. coli, właściwości bakterii związane są przede wszystkim z cechami konkretnego szczepu, nie gatunku czy rodzaju. Oznacza to, że w obrębie jednego gatunku, w zależności od tego, jakiego szczepu użyto, zawierający go produkt może wywierać różne działanie na nasz organizm – zjawisko to nazywamy szczepozależnością i odgrywa istotną rolę w doborze preparatów probiotycznych.

Przykłady:

• Rodzaj – Lactobacillus
• Gatunek – rhamnosus
• Szczep – GG

• Rodzaj – Bifidobacterium
• Gatunek – longum
• Szczep – DSM24736

Wybierając produkt probiotyczny, należy zwrócić uwagę nie tylko na to, jakie rodzaje bakterii umieszczono w składzie, ale także czy doprecyzowano ich konkretne szczepy (oznaczane są one ciągiem liter, cyfr lub ich kombinacją umieszczaną po nazwie gatunkowej) oraz upewnić się, czy faktycznie pełnią oczekiwane funkcje.

Na co pomagają bakterie probiotyczne?

Bakterie probiotyczne pomagają w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego, zmniejszają ryzyko infekcji żołądkowo-jelitowych, poprawiają wchłanianie składników odżywczych, wspierają układ odpornościowy i nerwowy.

Układ pokarmowy

Głównym i najlepiej przebadanym zastosowaniem bakterii probiotycznych są zaburzenia układu pokarmowego – biegunki, zaparcia, choroby zapalne jelit. Bakterie kwasu mlekowego, należące do rodzaju Lactobacillus, skutecznie wspomagają procesy trawienne, zapobiegając zaparciom i dolegliwościom związanym z nietolerancją laktozy. Różne szczepy bakterii probiotycznych sprawdzają się także w łagodzeniu objawów chorób jelit – Saccharomyces boulardii CNCM I-745 wspomaga leczenie choroby Leśniewskiego-Crohna, podczas gdy Lactobacillus plantarum 299v i Bifidobacterium infantis 35624 mogą być stosowane w przypadku zespołu jelita drażliwego (IBS).

Biegunki infekcyjne, podróżne i poantybiotykowe

Szacuje się, że nawet u 25% pacjentów przyczyną biegunek spowodowanych infekcją żołądkowo jelitową jest zakażenie Clostridium difficile. Probiotykami, które mogą zmniejszyć ryzyko infekcji, są m.in. Saccharomyces boulardii i Lactobacillus rhamnosus GG. Nawrotowe zakażenia najskuteczniej leczy się metodą przeszczepu kału (FTM, ang. fecal microbiota transplantation) dostarczając do jelita grubego cały przekrój flory bakteryjnej pochodzącej od zdrowego dawcy.

Jednym z najlepiej udokumentowanych zastosowań probiotyków jest zapobieganie biegunce w trakcie antybiotykoterapii. Stosowanie probiotyków ze szczepów L. rhamnosus GG lub S.boulardii zmniejsza ryzyko wystąpienia biegunki poantybiotykowej nawet o 42-56%. Wysoką skuteczność w tym zastosowaniu obserwowano zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Działanie to jest jednak związane przede wszystkim ze wsparciem organizmu w odbudowaniu prawidłowej mikrobioty jelitowej. Należy więc pamiętać o zachowaniu odpowiedniego (ok. 2-godzinnego) odstępu pomiędzy antybiotykiem a probiotykiem oraz kontynuowaniu kuracji także po zakończeniu antybiotykoterapii przez ok. 2 tygodnie.

Wchłanianie składników odżywczych

Poprzez swoją rolę w funkcjonowaniu jelit, mikrobiota jelitowa uczestniczy także w wchłanianiu składników odżywczych i może pozytywnie wpływać na ich przyswajalność. Poprzez obniżanie pH jelit tworzą kwaśne środowisko sprzyjające wchłanianiu składników mineralnych takich jak żelazo, wapń i cynk. Probiotyki z rodzaju Bifidobacterium i Lactobacillus pomagają w metabolizmie węglowodanów, białek i tłuszczów rozbijając je na mniejsze cząsteczki, łatwiej wchłaniane przez organizm. Wybrane szczepy bakterii probiotycznych pełnią także istotne role w produkcji i wchłanianiu witamin z grupy B (B2, B6, B12), kwasu foliowego i witaminy K2.

Układ odpornościowy i alergie

Określone bakterie probiotyczne nie tylko chronią nas przed infekcjami poprzez utrudnianie kolonizacji jelit przez bakterie chorobotwórcze, ale także wzmacniają pracę układu odpornościowego. Jednym z najlepiej przebadanych szczepów immunomodulujących jest Bifidobacterium longum BB536 – liczne badania potwierdzają jego zdolność do pobudzania produkcji przeciwciał i interleukin oraz ograniczania aktywności cytokin prozapalnych. Obok łagodzenia stanów zapalnych i wzmacniania odporności, w badaniach klinicznych potwierdzono także jego skuteczność w łagodzeniu objawów kataru siennego.

Innym szczepem probiotycznym uczestniczącym w redukcji objawów alergii jest Lactobacillus rhamnosus GG, który wykazuje korzystne efekty w leczeniu atopowego zapalenia skóry (AZS). Badania nad podaniem probiotyków z tym szczepem u dzieci w pierwszych dziesięciu latach życia wykazały zmniejszenie ryzyka rozwoju AZS nawet o 50%.

Probiotyki w depresji i zaburzeniach psychicznych

Odkrycia ostatnich lat wskazują na rolę mikrobioty jelitowej nie tylko w pracy układu pokarmowego, ale także jej znaczącym wpływie na układ nerwowy. Bakterie probiotyczne mogą uczestniczyć w produkcji neurotransmiterów, których niedobory związane są z rozwojem zaburzeń psychicznych, takich jak depresja czy stany lękowe. W jelitach chorych na depresję obserwuje się zaniżone poziomy bakterii Bifidobacterium i Lactobacillus, co sugeruje możliwość korzystnego wpływu zawierających je probiotyków na łagodzenie objawów choroby.

Suplementy diety z probiotykami

Na polskim rynku zdecydowana większość probiotyków ma status suplementów diety, zarejestrowane jako leki są jedynie pojedyncze preparaty. Przy wyborze preparatu zawierającego probiotyki należy go nie tylko dopasować do indywidualnych potrzeb zdrowotnych, ale także zwrócić uwagę na jakość produktu.

Istotne jest, aby producent określał:

• jakie szczepy bakterii probiotycznych są obecne w preparacie (podane nie tylko gatunki/rodzaje, ale także oznaczenia konkretnego szczepu);
• ilość żywych mikroorganizmów obecnych w preparacie (jako dawkę minimalną dla bakterii probiotycznych przyjmuje się 10^6-10^9 CFU, w przypadku Saccharomyces boulardii 250-500 mg/dzień);
• sposób przechowywania preparatu – niektóre probiotyki w celu utrzymania skuteczności działania należy przechowywać w lodówce;
• dawkowanie i wskazania do stosowania.

Kiedy zastosowanie probiotyków ma sens?

Podobnie jak w przypadku innych suplementów diety, przyjmowanie probiotyków jest wskazane wtedy, kiedy w organizmie może występować niedobór dostarczanych w ten sposób szczepów bakterii. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji związanych z trwającymi stanami chorobowymi (np. biegunka, zespół jelita drażliwego) oraz czynnikami mogącymi zaburzyć naszą naturalną florę jelitową (antybiotykoterapia, egzotyczne podróże). Czas stosowania probiotyków, ich dawkowanie i dobór odpowiedniego preparatu należy każdorazowo dostosować do indywidualnych potrzeb zdrowotnych.

Naturalne probiotyki

Żywe kultury bakterii probiotycznych możemy dostarczyć do naszego organizmu nie tylko poprzez przyjmowanie leków lub suplementów diety, ale także poprzez wprowadzenie do diety bogatych w nie produktów spożywczych, takich jak:

• kiszonki (np. kiszona kapusta, kiszone ogórki),
• fermentowane produkty mleczne (np. jogurty naturalne, kefiry),
• fermentowane produkty sojowe (np. natto, tempeh, miso),
• chleby na zakwasie.

Badania wskazują jednak, że probiotyczne produkty spożywcze mają niższą skuteczność w regulacji mikrobioty jelitowej, niż w przypadku stosowania dobrej jakości suplementów diety.

Probiotyki dopochwowe

Probiotyki mogą być stosowane nie tylko doustnie, ale także przyjmowane miejscowo w celu przywrócenia równowagi mikroflory poza układem pokarmowym. Produktem tego typu są probiotyki dopochwowe stosowane w profilaktyce i przebiegu infekcji bakteryjnych i grzybiczych pochwy. Sprzedawane są w postaci globulek, kapsułek lub tabletek, które należy zaaplikować bezpośrednio do pochwy. Jednak w przypadku omyłkowego zjedzenia probiotyku dopochwowego nie ma się czego obawiać – nie wykazują one działania szkodliwego i w niektórych postaciach mogą zadziałać korzystnie w obrębie jelit, jednak podane w ten sposób nie pomogą na dolegliwości ginekologiczne.

Przeciwwskazania do stosowania probiotyków

Probiotyki wpływają na różnorodne aspekty zdrowia i są naturalnym składnikiem naszego układu pokarmowego. Nie oznacza to jednak, że ich stosowanie zawsze będzie w pełni bezpieczne – nawet korzystne bakterie w nadmiarze mogą szkodzić.
Stosowanie probiotyków ze względu na ryzyko działań niepożądanych jest przeciwwskazane:

• w ostrej fazie zapalenia trzustki,
• osób z ciężkim osłabieniem układu odpornościowego (choroby nowotworowe, AIDS, stosowanie leków immunosupresyjnych),
• w ostrych rzutach choroby Leśniewskiego-Crohna,
• w przypadku alergii na składniki probiotyków (np. białka mleka w fermentowanych produktach mlecznych).

Szczególną ostrożność należy zachować także w przebiegu martwiczego zapalenia jelit oraz zespole rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO), chociaż wybrane szczepy bakterii probiotycznych mogą również łagodzić objawy tych chorób.

Obejrzyj nasz webinar dotyczący probiotyków z dietetyczką kliniczną Emilią Cesarek.